Δημόκριτος

I

(Άβδηρα περ. 460 – περ. 370 π.Χ.). Φιλόσοφος. Ήταν σύγχρονος του Σωκράτη και του Πρωταγόρα. Οι πληροφορίες για τη ζωή του δεν είναι ακριβείς. Κατά την παράδοση, υπήρξε μακροβιότατος και πολυταξιδεμένος. Είχε δεχτεί τη διττή επίδραση του ελληνικού και του ανατολικού πνεύματος. Φαίνεται ότι είχε ταξιδέψει στην Αίγυπτο, στη Βαβυλώνα, καθώς και στις Ινδίες, όπου γνώρισε τους γυμνοσοφιστές (Ινδούς ασκητές). Επέστρεψε στην πατρίδα του πλούσιος μόνο σε εμπειρίες και έζησε χάρη στη γενναιοδωρία του αδελφού του. Η παράδοση τον παρουσιάζει ιδιαίτερα πρόσχαρο, με απτόητη καλή διάθεση.

H σκέψη του είναι γνωστή από τους σχολιαστές του. Στον Δ. αποδίδεται η συγγραφή ενός Μικρού διακόσμου, δηλαδή κοσμολογίας, αντίστοιχου προς τον Μέγαν διάκοσμον του Λεύκιππου. Είναι όμως αδύνατον να καθοριστεί η ειδική συμβολή του Λεύκιππου ή του Δ. στη διαμόρφωση της ατομικής φιλοσοφίας. Οπωσδήποτε οι μεταγενέστεροι συνταύτισαν την ατομική σχολή με τον Δ.

Στη διδασκαλία του o Δ. έδωσε νέα όψη στις ελεατικέςθέσεις, τις οποίες τροποποίησε ριζικά. Δεχόταν ότι το ον είναι τόσο υπαρκτό όσο και το μη ον. Το ον είναι ύλη αδιαίρετη, άτομο (άτομο = αυτό που δεν τέμνεται). Δεν είναι όμως ένα, όπως δίδασκε o Παρμενίδης, αλλά πολλά. Τα υλικά αυτά άτομα είναι το ον, το «πλήρες», ενώ το μη ον είναι το «κενό» που παρεμβάλλεται ανάμεσα στα άτομα και επιτρέπει την κίνησή τους. Τα άτομα είναι άπειρα στον αριθμό, χωρίς ποιοτική διαφορά, αλλά διαφοροποιούνται στη μορφή, στην τάξη, στη θέση ή στο μέγεθος. Κινούνται και συμπλέκονται μεταξύ τους και σχηματίζουν τα διάφορα όντα που μας είναι γνωστά. Η κίνηση αυτή υπακούει σε καθαρά μηχανικούς νόμους· είναι μετατόπιση χωρίς καμία αρχή σκοπιμότητας. Η φύση της κίνησης είναι η γενική μηχανική ερμηνεία του κόσμου και είναι αναπόφευκτη συνέπεια της έλλειψης ποιοτικών διαφορών μεταξύ των υλικών ατόμων. Οι διάφορες δυνατές συναντήσεις των ατόμων είναι η απλή επαφή, οι κρούσεις, οι απώσεις ή προσμείξεις και, τέλος, η στροβιλιστική περιδίνηση από την οποία προκύπτουν τα σώματα. Η ελαφρότερη ύλη κινείται ανοδικά και σχηματίζει τον ουρανό, τη φωτιά και τον αέρα, ενώ η βαρύτερη αποτελεί τη γη. Με παρόμοιο τρόπο εξηγεί ο Δ. και τα ανθρώπινα, βιολογικά ή ψυχολογικά φαινόμενα. Ο άνθρωπος, όπως και τα ζώα, προήλθε από τον λειμώνα (λιβάδι) της γης. Το σώμα του ερμηνεύεται με έναν καθαρά μηχανικό τρόπο, αλλά και η ψυχή του αποτελείται από μια πολύ λεπτή ύλη ή, σωστότερα, προκύπτει από την κίνηση αυτής της ύλης. Ο κόσμος στο σύνολό του παρομοιάζεται με κάτι ζωντανό, που έχει ψυχή, το θείον, που με τη σειρά του προκύπτει από την κινούμενη ύλη. Οι αισθήσεις εξηγούνται από φυσικές επαφές: υλικές εικόνες (είδωλα, δείκελα), που πηγάζουν ως απορροές από τα αντικείμενα, διαμορφώνουν κατά το σχήμα τους τον αέρα, ο οποίος έρχεται σε επαφή με τις απορροές που βγαίνουν από το μάτι μας. Έτσι «το όμοιον διά του ομοίου» γνωρίζεται. Ωστόσο, ο Δ. δεν θεωρεί ασφαλή την αισθητηριακή γνώση και σε αυτό το σημείο συμπίπτουν οι απόψεις του με εκείνες των σκεπτικιστών. Αντίθετα όμως προς αυτούς δέχεται το κύρος της λογικής γνώσης, που είναι σωστή αν η ψυχή με τις κινήσεις που νιώθει φτάνει στη σωστή θερμοκρασία. Στη λογική γνώση του καλού, που θέτει την ειρήνη της ψυχής και την αρμονία της πάνω από την ηδονή και τον πόνο, στηρίζει ο Δ. και την ηθική του και θεμελιώνει έναν υψηλό ευδαιμονισμό, που βασίζεται στην ηθική αυτονομία του λογικού. Οι θέσεις του Δ. ενέπνευσαν αργότερα τη φιλοσοφία του Επικούρου και του Λουκρητίου. Ο Νίτσε θεώρησε τον Δ. ως τον πρώτο χειραφετημένο άνθρωπο από τον φόβο των θεών και ως πρότυπο της αρχαίας ελληνικής μακαριότητας.

Ο φιλόσοφος Δημόκριτος, σύγχρονος του Σωκράτη και του Πρωταγόρα· το όνομά του ταυτίστηκε με την «ατομική σχολή».

II

Ονομασία του Ελληνικού Κέντρου Πυρηνικών Ερευνών. Ιδρύθηκε το 1952 με αποστολή «τον συντονισμόν, προώθησιν και έλεγχον των επιστημονικών και τεχνικών μελετών, ως και των πάσης φύσεως εργασιών, των σχετικών προς την άμεσον ή έμμεσον χρησιμοποίησιν εν Ελλάδι της ατομικής ενεργείας». Τα επαναστατικά και τεχνολογικά επιτεύγματα, καθώς και η μεγάλη πρόοδος της πυρηνικής φυσικής και τεχνολογίας, κατέστησαν επιτακτική τη δημιουργία και στην Ελλάδα ενός οργανισμού που θα αναλάμβανε τον συντονισμό των ερευνών στο πεδίο της πυρηνικής ενέργειας. Με τη λειτουργία του το κέντρο, που στελεχώθηκε με ειδικευμένο επιστημονικό προσωπικό και με επιστήμονες που μετεκπαιδεύτηκαν στο εξωτερικό, προσέφερε πολλά στην ελληνική επιστήμη και κάλυψε ένα μεγάλο κενό της. To κέντρο ονομάστηκε εξάλλου Δ. για να τιμηθεί ο μεγάλος Έλληνας φιλόσοφος της αρχαιότητας, που είχε συλλάβει πρώτος την ύπαρξη των ατόμων.

To κέντρο στεγάζεται σε κτίριο στην Αγία Παρασκευή Αττικής, στο οποίο τοποθετήθηκαν οι απαραίτητες συσκευές για την επίτευξη των σκοπών του, όπως o αντιδραστήρας και o ηλεκτροστατικός επιταχυντής Βαν ντε Γκράαφ. Στον Δ. στεγάζεται και το κέντρο Φυσικών Σπουδών και Φιλοσοφίας της Επιστήμης, καθώς και βιβλιοθήκη.